بسم الله الرحمن الرحیم
تدبر در سوره مبارکه حمد
ویژگیهاى سوره حمد
ین سوره در میان سورههاى قرآن درخشش فوق العادهاى دارد که از مزایاى زیر سرچشمه مىگیرد:
1. آهنگ این سوره :
این سوره اساسا با سورههاى دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنى دارد به خاطر اینکه سورههاى دیگر همه بعنوان سخن خدا است، اما این سوره از زبان بندگان است، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع مىشود.و با ابراز ایمان به مبدء و معاد (خداشناسى و ایمان به رستاخیز) ادامه مىیابد، و با تقاضاها و نیازهاى بندگان پایان مىگیرد.انسان آگاه و بیدار دل، هنگامى که این سوره را مىخواند، احساس مىکند که بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود مىکند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه به لحظه به خدا نزدیکتر مىشود.این نکته بسیار جالب است که اسلام بر خلاف بسیارى از مذاهب ساختگى یا تحریف شده که میان" خدا" و" خلق" واسطهها قائل مىشوند به مردم دستور مىدهد که بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند!.این سوره تبلورى است از همین ارتباط نزدیک و بىواسطه خدا با انسان، و مخلوق با خالق، در اینجا تنها او را مىبیند، با او سخن مىگوید، پیام او را با گوش جان مىشنود، حتى هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربى در این میان واسطه نیست و عجب اینکه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق آغازگر قرآن مجید است.
2 .سوره حمد، اساس قرآن است
در حدیثى از پیامبر اکرم ص مىخوانیم که:"الحمد ام القرآن" و این به هنگامى بود که" جابر بن عبد اللَّه انصارى خدمت پیامبر ص رسید، پیامبر ص به او فرمود:الا اعلمک افضل سورة انزلها اللَّه فى کتابه؟ قال فقال له جابر بلى بابى انت و امى یا رسول اللَّه! علمنیها، فعلمه الحمد، ام الکتاب:" آیا برترین سورهاى را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم، جابر عرض کرد آرى پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر ص سوره حمد که ام الکتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ" «1».و نیز از پیامبر ص نقل شده که فرمود:و الذى نفسى بیده ما انزل اللَّه فى التوراة، و لا فى الزبور، و لا فى القرآن مثلها، هى ام الکتا:" قسم به کسى که جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است، و این ام الکتاب است" [4].دلیل این سخن با تامل در محتواى این سوره روشن مىشود، چرا که این سوره در حقیقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن، بخشى از آن توحید و شناخت صفات خدا است، بخشى در زمینه معاد و رستاخیز سخن مىگوید و بخشى از هدایت و ضلالت که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن مىگوید، و نیز در آن اشارهاى است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمتهاى بىپایانش که به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانیت و رحیمیت) تقسیم مىگردد، و همچنین اشاره به مساله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاک او شده است.در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت.و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سهگانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به ارکان را در بر دارد، و مىدانیم" ام" به معنى اساس و ریشه است.شاید به همین دلیل است که" ابن عباس" مفسر معروف اسلامى مىگوید:ان لکل شىء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة." هر چیزى اساس و شالودهاى دارد ... و اساس و زیر بناى قرآن، سوره حمد است".روى همین جهات است که در فضیلت این سوره از پیامبر ص نقل شد:ایما مسلم قرأ فاتحة الکتاب اعطى من الاجر کانما قرأ ثلثى القرآن، و اعطى من الاجر کانما تصدق على کل مؤمن و مؤمنه: هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسى است که دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگرى پاداش کسى است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گویى به هر فردى از مردان و زنان مؤمن هدیهاى فرستاده است"
تعبیر به دو سوم قرآن شاید به خاطر آنست که بخشى از قرآن توجه به خدا است و بخشى توجه به رستاخیز و بخشدیگرى احکام و دستورات است که بخش اول و دوم در سوره حمد آمده، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است که همهقرآن را از یک نظر در ایمان و عمل مىتوان خلاصه کرد که این هر دو در سوره حمد جمع است.
3. سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر ص
جالب اینکه در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر ص معرفى شد، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که مىفرماید وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ:" ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم" (سوره حجر آیه 87).قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است.همین مضمون در حدیثى از امیر مؤمنان على ع از پیامبر ص نقل شده است که فرمود:ان اللَّه تعالى افرد الامتنان على بفاتحة الکتاب و جعلها بازاء القرآن العظیم و ان فاتحة الکتاب اشرف ما فى کنوز العرش:" خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظیم قرار داده، و سوره حمد با ارزشترین ذخائر گنجهاى عرش خدا است"!
4. تاکید بر تلاوت این سوره
ا توجه به بحثهاى فوق که تنها بیان گوشهاى از فضیلت سوره حمد بود روشن مىشود که چرا در احادیث اسلامى در منابع شیعه و سنى اینهمه تاکید بر تلاوت آن شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ایمان مىبخشد، او را به خدا نزدیک مىکند، صفاى دل و روحانیت مىآفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مىسازد، و میان او و گناه و انحراف فاصله مىافکند.به همین دلیل در حدیثى از امام صادق ع مىخوانیمرَنَّ ابلیس اربع رنّات اولهن یوم لعن، و حین اهبط الى الارض، و حین بعث محمد (ص) على حین فترة من الرسل، و حین انزلت ام الکتاب:" شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد نخستین بار روزى بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامى بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد ص بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانى بود که سوره حمد نازل شد"!.